نگاهی به کتاب «از چشمه تا دریا: سیر دگرگونی شعر زنان از رابعه تا ژاله» اثر یاسمن آرنگ
نگاهی به کتاب «از چشمه تا دریا: سیر دگرگونی شعر زنان از رابعه تا ژاله» اثر یاسمن آرنگ
شادی امینی
مقدمه
کتاب «از چشمه تا دریا» نوشته‌ی دکتر یاسمن آرنگ، پژوهشی جامع درباره‌ی تحول و تکامل شعر زنان در طول تاریخ ادبیات فارسی است. این اثر که در سال ۱۴۰۳ توسط نشر نگاه معاصر در ۲۳۲ صفحه منتشر شده، به بررسی جایگاه و نقش زنان شاعر از دوره‌ی رابعه بلخی تا ژاله قائم‌مقامی می‌پردازد. آرنگ در این پژوهش تلاش کرده است سیر تاریخی ـ ادبی حضور زنان در عرصه‌ی شعر را نشان دهد و تحولات زبانی و محتوایی آن‌ها را در بستر اجتماعی و فرهنگی زمانه‌شان تحلیل کند. عنوان استعاری «از چشمه تا دریا» نیز نشانی از این حرکت تدریجی و پویای شعر زنان، از آغاز محدود و خاموش تا بلوغ و گستردگی امروزین است.
تقسیم‌بندی چهار دوره‌ای
آرنگ شعر زنان را در چهار دوره‌ی اصلی دسته‌بندی می‌کند:
۱. دوره‌ی بی‌پرده‌گویی: آغاز این دوره با رابعه بلخی است. نخستین زن شاعر شناخته‌شده‌ی فارسی که احساسات عاشقانه و شخصی خود را بی‌پرده و مستقیم بیان کرد. در این مرحله صدای زنانه هنوز بی‌واسطه و صریح است. این صدا با شعر مهستی گنجوی و تنی چند از دیگر شاعران ادامه می‌یابد. این ویژگی‌ها که در دوره‌های بعد دگرگون می‌شود، در مضمون، چگونگی و تعدد آرایه‌ها و شگردهای ادبی شاعران نیز دیده می‌شود.
۲. دوره‌ی در پرده‌گویی: این دوره خود به سه بخش تقسیم شده است که نمونه‌ی بارز آغاز این دوره پادشاه خاتون است. در این دوره زنان برای بیان احساسات و تجربه‌هایشان ناگزیر بودند از استعاره، کنایه و زبان نمادین استفاده کنند. این در پرده‌گویی نتیجه‌ی محدودیت‌های اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه بود که در کتاب به آن پرداخته شده است که دختر سالار، جهان ملک خاتون، رشحه اصفهانی و مستوره کردستانی از شاعران بنام این دوره اند.
۳. آغاز خودگویی: این دوره سرآغاز خودیابی زنان شاعر است که در شعر شاعرانی همچون ملولی قاجار، شاهین فراهانی، شاهدخت قاجار و... چون جرقه‌هایی گاه پدیدار می‌شود.
۴. دوره‌ی خودگویی: در این مرحله شعر زنان به پختگی و استقلال می‌رسد. ژاله قائم‌مقامی نمونه‌ی برجسته‌ی این دوره است؛ شاعری که آگاهانه بدون پرده‌پوشی، از خود و تجربه‌های شخصی‌اش می‌گوید و نشان‌دهنده‌ی بلوغ و استقلال کامل صدای زنانه در شعر فارسی است.
نگاه تحلیلی و جامعه‌شناختی
آرنگ در این کتاب فراتر از تحلیل ادبی صرف، به بررسی زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی نیز می‌پردازد. او نشان می‌دهد که چگونه شرایط تاریخی و اجتماعی، شکل و زبان شعر زنان را دگرگون کرده و در هر دوره بر نحوه‌ی بیان آن‌ها اثر گذاشته است. این رویکرد، اثر را به منبعی ارزشمند برای مطالعات میان‌رشته‌ای در حوزه‌ی ادبیات و جامعه‌شناسی بدل می‌کند.
اهمیت و ارزش پژوهش
جامعیت تاریخی: کتاب برای نخستین‌بار سیر پیوسته‌ای از رابعه تا ژاله ترسیم می‌کند و شعر زنان را در بستر یک جریان مداوم بررسی می‌کند.
تلفیق ادبیات و جامعه‌شناسی: این اثر نشان می‌دهد که شعر زنان تنها بازتاب ذوق فردی نیست، بلکه محصول شرایط اجتماعی و فرهنگی هر عصر است.
کاربرد آموزشی و پژوهشی: کتاب منبعی مفید برای علاقمندان به ادبیات و همچنین دانشجویان و پژوهشگران حوزه‌های ادبیات فارسی و مطالعات زنان است.
«از چشمه تا دریا» بیش از آنکه تنها تاریخچه‌ای از شاعران زن باشد، روایت و تحلیلی است از سفر طولانی صدای گاه پنهان و گاه آشکار زنانه در شعر فارسی. از بیان بی‌پرده‌ی رابعه تا خودآگاهی و استقلال ژاله، این مسیر نشان‌دهنده‌ی تلاش پیوسته‌ی زنان برای حضور و شنیده‌شدن در عرصه‌ی ادبیات است. پژوهش یاسمن آرنگ، با رویکردی تحلیلی و جامعه‌شناختی، سهم بزرگی در روشن‌کردن این مسیر ایفا می‌کند و به‌عنوان منبعی بنیادی برای فهم بهتر نقش زنان در تاریخ ادبیات فارسی اهمیت ویژه‌ای دارد.
.
.
باز نشر از کانال زنان
دکتر یاسمن آرنگ، دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی